رازهای سلامتی دستگاه گوارش

دستگاه گوارش یکی از فعال ترین بخش‌های بدن انسان است که نقش مهمی‌ در سلامت انسان دارد. به طوری که اگر در روند فعالیت آن اختلال ایجاد شود، سلامتی انسان به مخاطره می‌افتد. از هنگامی‌ که شروع به جویدن لقمه غذا می‌کنیم، کار دستگاه گوارش آغاز می‌شود. مواد غذایی پس از ورود به معده با آنزیم‌های درون معده مخلوط شده تا به اجزای ساده تری تجزیه شوند. سپس این مخلوط از معده خارج و به روده‌ها می‌رود تا در آنجا، تجزیه و جذب جریان خون شود. اما گاهی مواد غذایی مصرفی با معده سازگار نیست و دستگاه گوارش را دچار حساسیت و بیماری می‌کند. ما به دنبال راهکارهایی هستیم که این ناراحتی را برطرف کنیم. دکتر« «مهران بابایی» فوق تخصص گوارش و کبد درگفت و گو با «ایران ۷» از عملکرد و بیماری‌های دستگاه گوارش می‌گوید:

دستگاه گوارش چیست و چه عملکردی دارد؟

دستگاه گوارش یکی از دستگاه‌های مهم بدن است که وقتی غذا وارد بدن می‌شود، آن را هضم و سپس جذب کرده و تبدیل به انرژی می‌کند. اعضای دستگاه گوارش از دهان شروع می‌شود، غذا بعد از ورود به دهان، توسط دندان‌ها جویده و وارد مری می‌شود. مری نقش کلیدی در دستگاه گوارش ندارد، یک لوله‌ به طول حدود ۳۵ سانتیمتر است که غذا را از دهان به معده منتقل می‌کند. معده یکی از اعضای اصلی دستگاه گوارش است که در هضم غذا نقش مهمی دارد. کار معده ترشح دو ماده اصلی اسید و آنزیم است که با ترشح آنها، غذا هضم می‌شود. وقتی غذا وارد معده می‌شود، حدود سه ساعت طول می‌کشد تا از معده خارج شود. اگر غذا بیش از این مدت درمعده بماند، فرد معمولاً احساس سنگینی می‌کند.
بعد از این که غذا در معده با اسید مخلوط شد، توسط دریچه‌ای به نام «پیلور» از معده خارج و وارد روده کوچک می‌شود. کار روده کوچک جذب غذاست. البته در ابتدای روده کوچک اعضایی مثل کیسه صفرا وجود دارد، که صفرا را وارد روده کوچک می‌کند. همچنین لوزالمعده که آنزیم خود را وارد روده کوچک می‌کند تا غذا در آنجا هضم شود. اعضایی هم که در مجاورت روده کوچک قرار دارند، جزو دستگاه‌های گوارش محسوب می‌شود و در بیماری‌های گوارشی از آنها نام می‌بریم.
طول روده کوچک تقریباً ۸ تا ۹ متر است و این ۸ تا ۹ متر برای اینکه بخواهد در محفظه شکم جا شود باید به صورت پیچ در پیچ در آن قرار بگیرد، روده کوچک برای جذب غذا نیاز به سطوح جذبی بالایی دارد و طوری تعبیه شده که در روی سطح آن پرزهای کوچکتری قرار گرفته تا سطح جذبی‌اش به حدود ۶۰۰ مترمربع ( فرض کنید ۱۰ آپارتمان ۶۰ متری کنار هم قرار بگیرند) می‌رسد و غذا را کاملاً جذب می‌کند.
هر غذایی که خورده می‌شود، معمولاً کلسیم و آهن در ابتدای روده کوچک جذب می‌شود، به همین دلیل اگر کسی ابتدای روده کوچکش به دلیلی جراحی شود، این مواد در بدنش کم می‌شود و ما این مواد را باید به بدنش برسانیم. انتهای روده کوچک محلی برای جذب ویتامین ۱۲ B، صفرا و… است. اگر انتهای روده کوچک در بعضی از بیماری‌ها مثل بیماری التهابی روده دچار مشکل شود، این مواد و ویتامین‌ها دچار کمبود می‌شوند.
البته بعضی از مواد مثل پروتئین، چربی و قند در طول روده کوچک جذب می‌شود. به طور متوسط غذا حدود ۴ تا ۵ ساعت در روده کوچک می‌ماند و بعد از آن باید وارد روده بزرگ شود. روده بزرگ بر خلاف روده کوچک پرز ندارد، یعنی نقشی در جذب مواد غذایی اصلی ندارد، کار روده بزرگ جذب آب و الکترولیت‌هاست تا بتواند باقی‌مانده آب را جذب و مواد دفعی از بدن دفع شود، درمجموع حدود ۱۵ ساعت طول می‌کشد تا غذا از روده بزرگ خارج شود. یعنی قسمت اصلی ماندن مواد در روده بزرگ است، ۳تا ۴ ساعت در معده،۳ تا ۴ ساعت در روده کوچک و ۱۵ ساعت هم در روده بزرگ، که اگر این ساعات را با هم جمع کنیم حدود ۲۴ ساعت می‌شود. یعنی به طور طبیعی وقتی شخص غذا می‌خورد، ۲۴ ساعت طول می‌کشد تا از بدنش دفع شود. اگر زمان این دفع کمتر یا بیشتر شود، بیماری‌های مختلفی مطرح است.

شایعترین بیماری گوارشی در ایران چیست؟

یکی از شایعترین بیماری‌های گوارشی در کشور سوء‌هاضمه است. بعد از آن بیماری‌هایی نظیر ریفلاکس یا برگشت اسید و آی‌بی‌اس یا سندروم روده تحریک پذیر. طبق آمار ۱۵ تا ۲۰ درصد افرادکشور دچار سوء‌هاضمه هستند که درصد خیلی بالایی است. بیماری سندروم روده تحریک پذیر که در میان مردم به نام کولیت عصبی شایع است، حدود ۲۰ درصد افراد جامعه را مبتلا می‌کند. این بیماری‌ها با این درصد بالا و هزینه‌های درمانی، خیلی وقت‌ها خانواده‌ها را مستأصل می‌کند و درمان آنها عوارض بسیار زیادی خواهد داشت.

شما به بیماری سوء‌هاضمه اشاره کردید. چه عواملی باعث این بیماری می‌شود؟

یکی از شایع‌ترین بیمارهای انسان سوء‌هاضمه است. شاید یک چهارم جمعیت جهان به این بیماری‌ مبتلا هستند. معمولاً چهار درصد افرادی که به پزشکان عمومی مراجعه می‌کنند و همچنین ۳۰ درصد اشخاصی که به فوق تخصص‌ها مراجعه می‌کنند، دچار این بیماری هستند. یعنی از هر ۱۰ نفری که به فوق تخصص‌ها مراجعه می‌کنند ۳ نفر این بیماری را دارند. اگر بخواهم آنرا به زبان ساده بیان کنم، اشخاصی که نفخ دارند، آروغ می‌زنند، شکم شان سنگین می‌شود، دچار سیری زودرس می‌شوند و… همه این‌ها به خاطر سوء‌هاضمه است.

علت سوء‌هاضمه چیست؟

علل سوء‌هاضمه به دو دسته تقسیم می‌شود، یک دسته علل ساختاری است. یعنی سوء‌هاضمه در اثر مواردی به وجود می‌آید که آن موارد قابل شناسایی است و اگر آنرا حذف کنیم سوء‌هاضمه از بین می‌رود. مثل غذا، دارو، زخم‌های گوارشی، زخم معده، زخم اثنی عشر یا تومورها. دسته دوم مواردی است که هرچه بررسی می‌کنیم هیچ علتی برای آن پیدا نمی‌کنیم که به آنها سوء‌هاضمه عملکردی می‌گوییم. سوء‌هاضمه‌ ساختاری ۴۰ درصد و سوء‌هاضمه‌های عملکردی ۶۰ درصد این موارد را تشکیل می‌دهند. یعنی بیشتر سوء‌هاضمه‌ها از دسته عملکردی هستند. یک دسته از علل سوء‌هاضمه غذاها هستند، هرکسی به یک غذای خاصی واکنش نشان می‌دهد. درمان این سوء‌هاضمه هم قطع آن غذاست. عامل دوم داروها هستند. یکی از مواردی که باعث سوء‌هاضمه می‌شود، دارو است. اشخاصی که بیماری قلبی دارند و آسپرین مصرف می‌کنند یا کسانی که بیماری قند دارند و «مت فورمین» مصرف می‌کنند، یا افرادی که بیماری‌های تنفسی یا چربی خون دارند و داروهای مربوطه را مصرف می‌کنند، به دنبال آن دچار سوء‌هاضمه می‌شوند. در این مواقع نمی‌توان دارو را قطع کرد، توصیه می‌کنیم تا زمانی که فرد آن دارو را مصرف می‌کند داروهای گوارشی را هم مصرف کند. عامل بعدی، ایجاد سوء‌هاضمه زخم معده است. خیلی از مواقع زخم‌ها خودشان را با درد نشان نمی‌دهند و ممکن است با سوء‌هاضمه خود را نشان دهند، بیمار می‌گوید من احساس پری می‌کنم، بخصوص در کسانی که سیگار مصرف می‌کنند درد خودش را نشان نمی‌دهد. ممکن است با علائم سوء‌هاضمه مثل ورم، سنگینی و باد گلو مراجعه کنند که درواقع زخم دارند. زخم معده مهم است، چرا ؟ چون ۷۰ درصد سرطان معده از زخم آغاز شده است.

آیا ژنتیک هم در بیماری‌های گوارشی نقش دارد؟

بحث ژنتیک، در مورد تک تک بیماری‌های گوارش مطرح است منتها در بعضی‌ها بیشتر و در بعضی‌ها هم کمتر نقش دارد مثل بحث زخم. امروزه در مورد این که ژنتیک چقدر می‌تواند در زخم معده نقش داشته باشد خیلی به آن اشاره نمی‌‌شود. هرچند مشاهده شده در کسانی که زخم دارند، احتمال زخم در افراد خانواده بیشتر است، اما این نیست که ژن خاصی مسئول بیماری باشد یا آن ژن خاص منتقل شود. دیده شده کسی که گروه خونی «او» دارد، احتمال زخم در او بیشتر است. ولی این به عنوان یک قانون نیست که هرکسی گروه خونی‌اش «او» است حتماً دچار زخم می‌شود. در بعضی بیماری‌ها مثل سرطان روده و پولیپ روده که ژنتیک نقش زیادی دارد اگر یکی از افراد خانواده این بیماری را داشته باشد بقیه اعضای خانواده حتماً باید کولونوسکوپی کرده و کنترل شوند، اما در بعضی‌ها نقش ژنتیک کمتر مطرح است.

آیا بیماری‌های گوارشی زنان و مردان با هم متفاوت است؟

تقریباً بله. در بیماری‌های گوارش بعضی از بیماری‌ها در زنان و بعضی از بیماری‌ها در مردان بیشتر است و برخی از بیماری‌ها شیوع یکسانی دارند. مثلاً در ریفلاکس که یک بیماری مهم است شیوع آن در هر دو جنس یکسان است.

آسان‌ترین روش تشخیص بیماری‌های گوارشی کدام است؟

علائم بیماری‌های گوارش زیاد است. حتی از یک علامت ساده‌ای که فرد فکر می‌کند، ساده و بی‌خطر است مثل نفخ، سنگینی، آروغ زدن، تا یک علامتی که به طور واضح مشخص است مثل دفع خون یا علائمی مانند کاهش وزن یا زردی و… که جزو بیماری‌های گوارشی است. توصیه ما این است هرکسی که دچار این علائم می‌شود حتماً به پزشک مراجعه کند.

آیا افراد سالم از لحاظ بیماری گوارش باید بررسی شوند؟

یکی از بحث‌های مهم پزشکی، بحث غربالگری است. یعنی جست و جو برای پیدا کردن بیماری، قبل از این‌که بیمار علامتی را ظاهر کند، ما متوجه شویم و آنرا درمان کنیم. مثلاً در رشته گوارش توصیه می‌شود کسی که ۵۰ سال را رد می‌کند، حتماً باید روده‌اش بررسی شود. این کار در کشورهای غربی و امریکایی انجام می‌شود.

ریفلاکس معده چگونه به وجود می‌آید؟

یکی از بیماری‌های مهمی ‌که در سطح جامعه وجود دارد، بیماری ریفلاکس معده است. ریفلاکس به برگشت اسید و مواد غذایی از معده به مری گفته می‌شود. این برگشت به طور طبیعی صورت نمی‌گیرد. غذا وقتی وارد معده می‌شود، دریچه‌ای در انتهای مری بسته می‌شود که نمی‌گذارد غذا یا اسید برگردد. اگر دریچه‌ای که در انتهای مری وجود دارد، دچار شل شدگی شود و از میان آن اسید برگردد، ریفلاکس اتفاق افتاده است، شیوع ریفلاکس در سطح جامعه حدود ۱۵تا ۲۰ درصد است و معمولاً در هر دو جنس به یک نسبت اتفاق می‌افتد. امروزه شیوع ریفلاکس به دلیل رشد چاقی در حال افزایش است. چاقی یکی از علل ریفلاکس است. عامل دوم میکروبی به نام هلیکوباکترپیلوری است. همگان فکر می‌کنند این میکروب بد و خطرناک است و باید از بین برود ولی دیده شده اگر این میکروب از بین برود، ریفلاکس افزایش پیدا می‌کند. یعنی این میکروب یک عامل دفاع در برابر ریفلاکس محسوب می‌شود. علت اصلی این بیماری همان شل شدن دریچه انتهای مری است، ولی علل دیگری هم می‌تواند در آن دخیل باشد. مثل فتق، یعنی معده از جای خودش در قسمت بالایی کمی ‌به داخل قفسه سینه حرکت می‌کند، این می‌تواند یکی از علل ایجاد ریفلاکس باشد. همچنین وقتی اسید وارد مری می‌شود، مری با یکسری حرکات آنرا پاک می‌کند. اگر این حرکات دودی مری مختل شود، در بیماری‌های مختلفی مثل «اسکلرودرمی»، ریفلاکس بدتر می‌شود، یا ترشح بزاق این ماده را از بین می‌برد. در افرادی که بزاق شان کم می‌شود مثل سیگاریها، ریفلاکس تشدید پیدا کند. مورد دیگر عامل ریفلاکس تخلیه معده است. یعنی اگر تخلیه معده مثلاً در کسانی که مرض قند دارند خوب انجام نشود ریفلاکس بیشتر می‌شود.

ریفلاکس اگر درمان نشود چه مشکلاتی برای فرد ایجاد می‌شود؟

یکی از عوارض ریفلاکس، خون ریزی است. اگر درمان نشود ممکن است شخص دچار خون ریزی شود و این بستگی به شدت ریفلاکس و میزان شل شدگی و زمان آن دارد. اما این که بگوییم بعد از پنج یا ۱۰ سال اتفاق بیفتد این طور نیست. ممکن است یک سال بعد یا در بعضی‌ها ۵ سال بعد اتفاق بیفتد. یکسری عوارض داریم که به علت تغییر بافت انتهای مری است، اگر جنس بافت انتهای مری عوض شود در این صورت به آن مری بارت می‌گوییم که معمولاً سالیان زیادی طول می‌کشد تا تغییر بافت صورت بگیرد. یکی از عوارض ریفلاکس سرطان مری است، توصیه می‌کنیم کسانی که ریفلاکس دارند همیشه درمانشان را انجام دهند تا مبتلا به سرطان مری نشوند.

ورم معده چگونه اتفاق می‌افتد؟

سؤالی است که جواب دادن به آن توضیح می‌طلبد، چرا که ما پزشکان گهگاهی کلماتی را به کار می‌بریم که به علت بیماری‌های مختلف است. معمولاً ورم معده کلمه‌ای است که در مورد گاسترایتیس به کار برده می‌شود. گاسترایتیس به التهاب معده اشاره دارد. وقتی شخص آندوسکوپی می‌کند، در آندوسکوپی قرمزی و التهاب معده مشاهده می‌شود، از آن نمونه برداری کرده و به آزمایشگاه می‌فرستند. آزمایشگاه مشخص می‌کند که فرد گاسترایتیس دارد یا نه؟ پزشک برای این که گاسترایتیس را به بیمار بگوید، می‌گوید دچار ورم معده است. در واقع ورم معده به التهاب معده گفته می‌شود. ممکن است برای کسی منظور از ورم معده، سوءهاضمه‌ای باشد که قبلاً اشاره کردیم. یکی از علل سوءهاضمه گاسترایتیس است یا ممکن است منظور از ورم معده، بادکردن شکم باشد، ولی به طور معمول ورم معده به گاسترایتیس و سوءهاضمه اشاره دارد.

یکی از بیماری‌هایی که خیلی در جامعه شایع است، زخم معده است. افراد چرا به این بیماری مبتلا می‌شوند؟

زخم معده به تخریب جدار معده گفته می‌شود. معده یک جسمی ‌به حجم ۱۵۰۰ سی سی، با لایه‌های مختلف است و تولید اسید و آنزیم می‌کند. اسید و آنزیم ممکن است بر معده اثر بد بگذارد، در مقابل این اسید و آنزیم یک محافظت‌هایی مثل بی کربنات و آب تولید و درسطح معده قرار می‌دهد. اگر عوامل آسیب رسانی که معده تولید می‌کند مثل اسید و آنزیم بر عوامل دفاعی غلبه کند، زخم معده به‌وجود می‌آید. مهمترین عامل زخم معده میکروب معده یا هلیکوباکتر پیلوری (Helicobacter pylori ) است که به فراوانی در کشورهای جهان سوم وجود دارد. شیوع آن در بیشتر کشورها بین ۳۰ تا ۸۰ درصد است. آلودگی به این میکروب معمولاً درسنین پایین رخ می‌دهد. راه انتقال هم از راه گوارش غذایی و گاهی هم از دستگاه تنفسی است. راه‌های شناسایی مختلفی برای این میکروب وجود دارد و با درمان این میکروب می‌توان زخم را از بین برد. عامل دیگری که باعث زخم معده می‌شود، داروها هستند. خیلی از داروها مثل بروفن، مفنامیک اسید، آسپرین و… که به عنوان مسکن مصرف می‌کنیم می‌تواند باعث ایجاد زخم شود. بنابراین افرادی که این نوع داروها را مصرف می‌کنند، باید مراقب باشند که دچار زخم نشوند.
از علل دیگر زخم معده که امروزه کمتر در مورد آن گفته می‌شود ژنتیک و استرس است، ممکن است گفته شود که اینها زخم را بیشتر می‌کند اما عامل ایجاد زخم معده نیست. مورد دیگر سیگار است، سیگار جزو موادی است که می‌تواند در ایجاد زخم معده نقش داشته باشد. کسانی که زخم معده دارند و سیگار می‌کشند اگر دارو تجویز شود و آنها مصرف سیگارشان را ادامه دهند، معمولاً ترمیم زخم آنها دچار مشکل می‌شود و عوارض زخم آنها بیشتر می‌شود.
مسأله دیگر در مورد زخم معده علائم آن است، علامت زخم معده حتماً درد نیست، عمده‌ترین علامت زخم، درد است. اگر درد مربوط به زخم معده باشد، فرد غذا بخورد درد او بیشتر می‌شود. ممکن است شخص درد و علامتی نداشته باشد و بعد از بررسی معلوم می‌شود که به خاطر زخم معده دچار خونریزی شده است.

چند درصد بیماران زخم معده قابل درمان هستند؟

بیشتر موارد زخم‌ها قابل درمان هستند. نکته مهمی ‌که در این باره باید اشاره شود این است که زخم‌های معده حتماً باید بیوپسی (نمونه‌برداری از بافت‌ها) شوند. یعنی بیمار باید آندوسکوپی شود بنابراین۹۰ درصد موارد زخم‌ها با دارو قابل درمان است.

یکی از بیماری‌های شایع سندروم روده تحریک پذیر است، این بیماری چه عوارضی دارد؟

یکی از مهمترین و شایع‌ترین بیماری‌های موجود در جامعه بیماری آی بی اس یا سندروم روده تحریک پذیر است‌که به کولیت عصبی معروف است. کسی که مبتلا به آی بی اس است، التهاب روده ندارد بلکه فرد مبتلا به بیماری عملکردی شده است. یعنی ساختمان سالم است و عملکرد دستگاه مختل شده است. ۲۰ درصد افراد جامعه مبتلا به بیماری ای بی اس هستند. علت اصلی این بیماری شناخته نشده ولی گفته می‌شود با اسپاسم و گرفتگی روده ارتباط دارد، کسی که مبتلا به این بیماری می‌شود، می‌تواند هم دچار علایم گوارشی و هم دچار علایم خارج گوارشی شود.